Onder de zintuigen is de neus het kneusje. We leven in een audiovisuele cultuur waarin we voortgaan op wat we zien en horen, niet op wat we ruiken. Oude filosofen beschouwden de reukzin als het meest dierlijke zintuig, dat een intelligent mens niets kon bijbrengen. Met grote gevolgen: eeuwenlang werd de neus genegeerd en nauwelijks bestudeerd. Tot op de dag van vandaag is onze reukzin het meest mysterieuze zintuig, waar we het minst over weten.
Hoe werkt de reukzin eigenlijk?
Pas in de jaren 90 kwamen Richard Axel en Linda Buck er achter hoe de reukzin precies werkt. Toen ontdekten ze de geurreceptoren. “De lucht die we inademen gaat naar de longen, maar ook deels naar boven in de neus,” verklaart dr Lerut, neus-, keel- en oorspecialist aan het AZ Sint Jan in Brugge. “Daar blijven de geurmoleculen kleven aan een slijmlaag die receptoren bevat. Deze herkennen de moleculen aan hun vorm en geven die informatie door aan de geurzenuw. Daar worden geuren verwerkt en doorgestuurd naar de hersenen, die ze beoordelen en benoemen.”
Een symptoom van een covid-19 besmetting
Plots reuk- en smaakverlies blijkt een van de belangrijkste symptomen van een covid-19 besmetting te zijn. 4 op 5 patiënten zouden een verminderde (hyposmie) of verdwenen (anosmie) reuk- en smaakvermogen ervaren. “Dat kan tijdelijk zijn”, vertelde professor keel-, neus- en oorheelkunde Philippe Gevaert (UZ Gent) in het Radio 1 programma ‘De Wereld van Sofie’. “Wanneer het virus het slijmvlies doet opzwellen, kunnen de geurmoleculen de geurzenuw niet bereiken.”
Kort nadat mijn schoonbroer positief testte op covid-19, merkte hij dat hij plots niets meer rook. Zelfs de volle pamper van zijn zoontje niet. Noch het katteneten. Ook zijn eten smaakte hem niet meer. “Ik proefde nog wel iets, maar het plezier was weg. Dat was beangstigend, want ik geniet van lekker eten en mijn zoontje knuffelen.” Gelukkig kwam het na twee weken stilaan terug. In 70 % van de gevallen zal de reukzin gedeeltelijk of volledig herstellen. Al kan dat meer dan een jaar duren. Maar soms blijft de geurzin voorgoed weg, wanneer de virale infectie de geurzenuw aantast.
De oorzaken van anosmie
“Een virale infectie (bv covid-19 of een banale verkoudheid) is een van de belangrijkste oorzaken van geurverlies,” stelt Dr Lerut. “Ook medische aandoeningen als allergie, chronische sinusitis of neuspoliepen zijn courant. Maar gelukkig gemakkelijk te behandelen met medicatie zoals neussprays of cortisone. Andere oorzaken zijn een hoofdtrauma na een val, wat het vaakst voorkomt. Bepaalde neurologische ziektebeelden, zoals de ziekte van Parkinson of Alzheimer tasten eveneens de reukzin aan. Tenslotte kan het ook om een aangeboren afwijking gaan, zoals het syndroom van Kallmann.” Geurverlies is ook leeftijdsgebonden. “1 op 5 vijftigplussers heeft er last van, boven de 80 is dat zelfs 1 op 2.”
Dr Lerut schat dat 5 % van de bevolking anosmie heeft. “Dat is redelijk veel.” Toch wordt er weinig aandacht aan besteed. “Dat komt omdat die klachten niet zichtbaar zijn” meent de dokter. “Wanneer iemand blind is kun je dat zien. Dat is al moeilijker bij slechthorenden. En helemaal bij iemand die zijn geur- en smaakzin kwijt is, terwijl die wel een enorme impact op zijn leven ervaart.”
De impact van leven zonder geuren
De impact kan enorm zijn. In de eerste plaats voor mensen die hun neus professioneel nodig hebben, zoals koks, sommeliers, parfumeurs, maar ook bijvoorbeeld loodgieters of brandweerlui. Het grootste gemis voor velen is ongetwijfeld het genot van lekker eten en drinken. “De smaakpapillen op de tong pikken de 5 basissmaken op: zoet, zuur, zout, bitter en umami (hartig)” legt dr Lerut uit. “Maar de rest van de aroma’s, 80 tot 90 procent, komt via de neus. Als dat wegvalt, proeft alles redelijk flets. Mensen die niet kunnen ruiken zullen hun eten overdreven kruiden en textuur geven om toch nog iets te ervaren.”
Niet kunnen ruiken kan ook gevaarlijk zijn; wanneer je niet merkt dat het ergens brandt, er een gasgeur hangt of je eten bedorven is. Daar maakt Jolien, die nooit heeft kunnen ruiken, niet zo’n probleem van: “Dat kun je opvangen met gas- en brandmelders. En ik check altijd de houdbaarheidsdatum van voeding.” Niet kunnen ruiken doet haar soms onzeker voelen. “Ik maak me al eens zorgen dat ik misschien stink. Maar ik was me dagelijks en poets 2 x per dag mijn tanden. Ik reken er op dat mijn familie en vrienden me zullen waarschuwen. Maar voor de zekerheid heb ik altijd deodorant bij.”
Ook emotioneel blijkt geurverlies een grotere impact te hebben dan mensen vermoeden. “Neurologisch is er een rechtstreekse verbinding tussen de reukzin, het geheugen en emoties” legt dr Lerut uit. “Geuren zullen sneller emoties en herinneringen oproepen dan foto’s of geluiden.” Dat is ook de ervaring van Fien, die door een ongelukkige val plots niets meer rook. “Dat maakte me angstig, maar ook somber en verdrietig, omdat geuren voor mij zo verbonden zijn met emoties en herinneringen. De geur van mijn vriend bijvoorbeeld katapulteert mij terug naar de eerste avonden in de zetel, ons bed, ons nest. Ook de geuren die me doen denken aan het kamp van vroeger, aan het huis van oma, aan thuis, aan dat ene waspoeder van een goede vriend, zijn zo waardevol.”
Vrij snel kwamen de eerste geurprikkels terug, maar Fien kon ze niet thuis brengen. Met behulp van neusdruppels, intensieve geurtraining en veel geduld is haar reukzin meer dan 2 jaar na het ongeval grotendeels hersteld. “Elke geur die terug kwam was een soort Eureka moment. Ik ben me nu nog bewuster van geuren dan voordien. En dankbaar, omdat ik ervaren heb wat het is om niets meer te ruiken.”
Minder levenskwaliteit
De emotionele impact is niet te onderschatten. Maar de reikwijdte is nog grotendeels onbekend en vooral onderschat, want weinig onderzocht.” meent professor D’Hooge, biologisch psycholoog aan de KU Leuven. “Het waarnemen van geuren en het koppelen van emoties aan die geuren gebeurt grotendeels onbewust.” De professor vermoedt dat het vooral de sociale functies van geuren zijn die op termijn de meeste impact hebben: “Geuren die een gevoel van vertrouwen, geborgenheid, herinneringen, emotionele reacties uitlokken, … Je merkt pas na een tijd dat die er niet meer zijn en dat het je sociale en intieme leven verarmt. Je kunt er de vinger niet op leggen, maar je voelt dat je iets mist en dat je levenskwaliteit minder is.” Bovendien kan je voor dat gemis op minder begrip rekenen dan wanneer je zicht of gehoor weg valt. “Dat is veel tastbaarder.”
Wat kun je doen om reukverlies te behandelen?
“Momenteel bestaan er nauwelijks behandelingen” geeft dr Lerut toe. In het centrum voor geur- en smaakstoornissen, dat hij samen met dr Anne-Sophie Vinck in het Brugse AZ Sint-Jan oprichtte, krijgen patiënten een grondig onderzoek van neus, keel en oren. Aangevuld met een scan van de geurzenuw, een bloedonderzoek en een geur- en smaaktest om na te gaan in welke mate je bepaalde geuren kunt waarnemen. “Zo krijgen we een goed beeld van wat een patiënt mag verwachten qua herstel.”
Maar er is ook goed nieuws. De geurzenuw kan terug aangroeien! Al is dat een erg langzaam proces dat maanden of jaren kan duren. De Duitse professor Thomas Hummel ontdekte dat je dat kan versnellen door 2 x per dag intensief aan verschillende geuren te ruiken. “In de toekomst zou gentherapie kunnen helpen om de geurreceptoren of de geurzenuw te regenereren” gelooft dr Lerut.
Een andere, veelbelovende piste is het inplanten van een chip. “Het Amerikaanse bedrijf Yesse Technologies is er in geslaagd om een chip bij muizen in te planten die de geurzenuw kan nabootsen. Je kunt dat een beetje vergelijken met een cochleair implantaat waarmee dove mensen opnieuw kunnen horen.” Maar dat is voorlopig verre toekomstmuziek.
Info
Voor een geur- en smaaktest kun je terecht bij Dr Leruth en Dr Vinck in het geur- en smaakcentrum in het AZ Sint Jan in Brugge. In Brussel kan je terecht bij professor Philippe Rombaux en professor Caroline Huart in Saint-Luc.
Wil je zelf aan de slag? Dan kun je in de NKO winkel een geurset aankopen die de professor Hummel methode volgt. Maar je kunt ook essentiële oliën gebruiken of een geurenset waar wijnliefhebbers hun neus mee trainen. De reuktraining app kan je motiveren om het vol te houden.
Ik heb ook een podcast over anosmie gemaakt.
